بر این مزارها چه می بینیم؟ (2)

ج ـ فرهنگ عاشورا در مزار سروده‎ها
پیوند روحی وعاطفی وفراتر از آن عاشورا اندیشی و اتصاّل با فرهنگ عاشورا، در سنگ مزار شهیدان بارز و مشهود است. برخی ویژگی ‎های شخصیّتی یا نحوة شهادت شهید، در انتخاب و گزینش این عناصر فرهنگی برای مزار نوشته‎ها محور اصلی و اساسی است. متناسب با روحیّات یا خواسته‎های شهید، خانوادة وی، به انتخاب نوشته پرداخته‎اند. برخی از عناصر فرهنگی نگاشته شده بر مزار شهیدان، شهادت طلبی، آزادی و آزادگی، لبان تشنه، وفاداری بر سر عهدو پیمان، نشر فرهنگ قرآن و تلفیق دعا و جهاد است که نمونه‎هایی از آن به ترتیب در ذیل می آید:
در راه دین جان دادن افتخار است شهادت از بهر حسین نه عار است
اراک: باغ جنّت، سنگ مزار شهید علی اکبر توکّلی
***
دنیا بداند کربلای عشق اینجاست زیبا ترین گل های عالم لالة ماست
هر لحظة ما اربعین در اربعین است آیا بهای صبح آزادی چنین است؟
آمل: امامزاده ابراهیم، سنگ مزار شهید مجید اصغر نژاد
ما در ره عشق نقض پیمان نکنیم گر جان طلبد دریغ از جان نکینم
دنیا اگر از یزید لبریز شود ما پشت به سالار شهیدان نکنیم[2]
مشهد مقدّس: حرم مطهّر، صحن آزادی، سنگ مزار شهید محمود حشمتی
شهریار: برد آباد، بهشت رضا، سنگ مزار شهید رستمعلی جانعلی
در راه دوست از سر و از جان گذشته‎ایم با مهر دوست رشتة ایمان سرشته‎ایم
سرباز راه حق خداییم چون حسین با خون خویش آیت قرآن نوشته‎ایم
اراک: گلزار شهدا: سنگ مزار شهیدان احمد منصوری، احمد گردوئی
ما عزت و آبرو ز قرآن داریم با خون حسین عهد و پیمان داریم
دستی به سلاح و دست دیگر به دعا این درس زسالار شهیدان داریم
تهران: بهشت زهرا، سنگ مزار شهیدان لطف الله میرزا آقا بیگ ؛سید مصطفی هاشمی مطلق
کرج: امامزاده محّمد، سنگ مزار شهیدان رضا مؤمنی، ابوالقاسم کاظم دهبائی
د ـ پیوند میان عاشورا و نهضت امام خمینی
این ویژگی از چشمگیرترین مسائلی که بر سنگ مزارها دیده می‎شود یگانه دیدن جبهه‎های دفاع مقدّس با کربلا، یگانه دانستن عشق به ابا عبدالله(علیه السلام) و امام خمینی(قدس‎سره)، یگانه دیدن راه ابا عبدالله با نهضت امام، گواه بینش روشن شهیدان و خانواده و دوستان آن‎هاست. باز0تاب چنین تفکّر و فرهنگی بر مزار شهیدان، برای آنان که در آینده به بازشناسی فرهنگ انقلاب اسلامی می پردازند، آیت مبینی است. این آیات بیّنات، سنگ مزارها، باورمندی نسلی ایثار گر و فداکار را به اسلام و عاشورا و ولایت و نیز شیوة فوز و فلاح و صلاح را نشان می دهد.
در کنار این موضوع، نصب تصویر امام (قدس‎سره) در کنار تصویر شهید وگاه بارگاه اباعبدالله و پرچم سرخ رنگ افراشته بر فراز بارگاه، نشان می دهد که شهید از کدام منظر به جبهه‎ها نگریسته و با کدام انگیزه چنین راهی را برگزیده است. سنگ مزارهایی که بر آن‎ها از پیوند میان جبهه و عاشورا و ابا عبدالله (علیه السلام) و امام خمینی(قدس‎سره) سخن رفته است. بسیارند که تنها به چند نمونه اشاره می شود:
با گفتة رهبر که مرا نور دوعین است رفتم به طریقی که جلودار، حسین است
قم: گلزار شهدا، سنگ مزار شهید شکرالله اکبری
***
راه ما راه زینب است و حسین جان فدای پیام پیر خمین
قم: گلزار شهدا، سنگ مزار شهید احمد علی ابرجسیان
***
راضیم در راه دین از تن جدا گردد سرم من بمیرم باک نیست اما بماند رهبرم
بندر عبّاس: گلزار شهدا، سنگ مزار شهید فرخ باوقار
***
شهیدم من که سالارم حسین است امام و رهبرم پیر خمین است
قم: گلزار شهدا، سنگ مزار شهید ابولقاسم احمدلو
***
ای رهروان کوی حسین ای دلاوران سنگر کجاست تا که به عهدم وفا کنم
تا کربلا اگر چه بود راه پرخطر با کافران مقابله تا کربلا کنم
تهران: چیذر، امامزاده علی اکبر، سنگ مزار شهید علی عبداللّهی
***
می روم مادر که اینک کربلا می خواندم در طریق عاشقی روح خدا می‎خواندم
می روم آنجا که مشتاقان با حلقوم خون جاودان تاریخ ساز کربلا می خواندم
یا علی گویان سرود لاتخف سر می دهم کز نجف آنک علی ‎مرتضی می خواندم
آمل: گلزار شهدا، سنگ مزار شهید علی اشرافی طاری
***
گرچه شد گلگون ز خون قد رسایت ای شهید گرچه شد افسرده دل‎ها از برایت ای شهید
از حسین بن علی آموختی درس جهاد جان فدا کردی برای پیشوایت ای شهید
آرزویت کربلایت بود گفتی یا حسین کربلای کشورت شد کربلایت ای شهید
آمل: امامزاده ابراهیم، سنگ مزار شهید عبّاس (سقّا)بردون
***
شهید ای رهرو راه حسینی شهید، ای یاور و یار خمینی
شهید، ای خون پاکت مایة دین شهید ای گشته راهت جاودانی
همدان: باغ بهشت، سنگ مزار شهید عبّاس الجی
افزون بر این سروده‎ها که مطالعة گسترده‎تر و فراگیر می طلبد، بر مزار شهیدان، نوشته‎های کوتاه، نشانه‎ها و اشارات فراوان دربارة فرهنگ عاشورا دیده می شود. «عنوان شهید کربلایی»، «شهید عاشورایی»، «یااباعبدالله الحسین»، «السلام علیک یا اباعبدالله»، نقش بسیاری از مزار‎ها است. برخی شعار‎های عاشورایی مانند «الموت اولی من رکوب العار» «کلّ ارض کربلا و کل یوم عاشورا» و «هیهات منّاالذلة» نیز بر مزار شهیدان نقش بسته است.
اشاره به عشق ورزی به اباعبدالله، جانفشانی و فداکاری در راه اباعبدالله، شباهت به یاران پاکباز کربلا و حتّی ذاکر ابا عبدالله بودن، اشاره‎ای است که بر مزارها نگاشته شده است. بر مزار شهید محمد گل اکبر در قطعة شهیدان شهید آباد دزفول می خوانیم: «محمد گل اکبر ذاکر اباعبدالله الحسین(علیه السلام)» در باب مزار نوشته ها و مزار سروده‎ها چند نکته قابل طرح و تأّمّل است:
یک ـ همة سروده‎ها از نظرگاه ارزش شعری و هنری در یک انداره نیستند؛
دو ـ لغزش‎های وزنی در آن‎ها دیده می شود. این لغزش‎ها گاه به دلیل تحریف و تغییر برخی کلمات شعر و یا محصول ذوق خانواده و دوستان شهید است که در آن‎ها ناپختگی و شتاب زدگی مشهود است؛
سه ـ برخی سروده‎ها به توصیة خود شهید بر مزار نوشته‎ شده است و گاه نیز مزار سروده از قریحة خود شهید است؛
چهار ـ آنچه در این جا مهم و تکیه گاه اصلی تحلیل بود، درون مایه و محتوا، آن هم جهت گیری عاشورایی مزار نوشته‎ها و مزار سروده‎ها است و ارزش ادبی آن‎ها چندان ملاک تحلیل و بررسی نبود؛
پنج ـ چون عمدة مزار نوشته‎ها انتخاب خانوادة شهید است، این انتخاب نشان همسویی و همراهی آنان با آرمان و راه اباعبدالله ونیز عشق ورزی به راه شهید و باور‎های او است. هر چند این نوشته‎ها و سروده‎ها چنان که اشاره شد، از لغزش‎های شعری و ادبی بری نیستند، امّا اسناد آشکار و منتشر و غیر قابل انکاری‎اندکه نسل عاشق و شیفتة مکتب عاشورا برجای نهاده است تا آیندگان بدانند این ملّت چرا برخاست، با کدام انگیزه ایستاد و با کدام عشق و ایمان به استقبال جهاد و شهادت رفت.
کتاب «آواز پر ملائک» تنها به شعر سنگ مزار شهیدان پرداخته است. امید است در باب نثر و نوشته‎های مزار شهیدان نیز پژوهشی شایسته و در خور انجام پذیرد و نوعی مقایسه میان نوشته های مزارها از گذشته تاکنون نیز به عمل آید. در این زمینه، کتاب «بررسی سنگ نبشتة مزار شهدا» (سازمان میراث فرهنگی کشور، تهران 1370) و کتاب «آواز پر ملائک» الگو و راهنمای مناسبی به شمار می آیند.[3]
محمد رضا سنگری- پیوند دو فرهنگ

[1] . در این بخش، از کتاب ارزشمند «آواز پر ملائک» نگاشتة محمد کاظم بهرة فراوان گرفته‎ام
[2] . این سروده ای از سیّد حسن حسینی است و بر مزار تعداد زیادی از شهیدان دیده می شود.
[3] . ر.ک: مقالة «راز مزار» علیرضا کمری، فصلنامة نامة پژوهش، سال سوم، ش9، تابستان 77، ص 87.